Opieka naprzemienna to coraz bardziej popularny model sprawowania pieczy nad dzieckiem po rozwodzie rodziców, który budzi jednak wiele pytań dotyczących obowiązku alimentacyjnego. Choć instytucja ta nie jest wprost zdefiniowana w polskim Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, praktyka sądowa pokazuje, że orzeczenie opieki naprzemiennej nie automatycznie zwalnia rodziców z obowiązku świadczeń alimentacyjnych. Kluczowe znaczenie mają tutaj rzeczywiste możliwości finansowe każdego z rodziców oraz faktyczny udział w ponoszeniu kosztów utrzymania dziecka. Sądy, rozstrzygając o alimentach przy opiece naprzemiennej, uwzględniają szereg czynników – od różnic w zarobkach po sposób organizacji życia codziennego dziecka.
Definicja i podstawa prawna opieki naprzemiennej
Opieka naprzemienna, mimo że nie została wprost zdefiniowana w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, jest modelem opieki nad dzieckiem po rozwodzie lub rozstaniu rodziców, polegającym na tym, że dziecko mieszka na przemian z matką i ojcem. Czas pobytu u każdego z rodziców jest podzielony w sposób równy lub dostosowany do konkretnych potrzeb rodziny. W praktyce oznacza to, że dziecko przebywa na zmianę z każdym z rodziców – na przykład spędza dwa tygodnie u matki, a następnie dwa tygodnie u ojca.
„Opieka naprzemienna to model opieki, w którym rodzice dzielą się obowiązkami w równych okresach czasu. W praktyce oznacza to, że dziecko przebywa na zmianę z każdym z rodziców – na przykład spędza dwa tygodnie u matki, a następnie dwa tygodnie u ojca.”
Podstawą prawną dla orzekania opieki naprzemiennej są przepisy art. 58 § 1a oraz art. 107 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z art. 58 § 1 KRO, w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem2. Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka2.
Warunki przyznania opieki naprzemiennej
Sąd przyznaje opiekę naprzemienną w sytuacjach, gdy taki układ jest najlepszym rozwiązaniem dla dobra dziecka. Decydując o przyznaniu opieki naprzemiennej, sąd bierze pod uwagę szereg czynników. Najważniejszym jest dobro dziecka – sąd ocenia, czy opieka naprzemienna będzie służyła dobremu rozwojowi emocjonalnemu, fizycznemu i edukacyjnemu dziecka. Konieczne jest również wykazanie się zdolnościami rodzicielskimi przez obie strony – oboje rodzice muszą wykazać się zdolnościami do zapewnienia odpowiedniej opieki, wsparcia emocjonalnego i wychowania dziecka.
Istotnym warunkiem jest komunikacja między rodzicami – ważne jest, aby rodzice byli w stanie efektywnie komunikować się ze sobą w sprawach dotyczących dziecka i podejmować wspólne decyzje dotyczące jego dobra. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem sądów, do orzeczenia opieki naprzemiennej niezbędna jest zdolność rodziców do współdziałania. Konflikt między rodzicami może być przesłanką do oddalenia wniosku o opiekę naprzemienną.
Opieka naprzemienna a alimenty – kluczowe zasady
Sposób sprawowania opieki naprzemiennej nasuwa oczywiste pytanie, czy w takim przypadku nadal istnieje obowiązek alimentacyjny. Opieka naprzemienna nad dzieckiem nie wyklucza możliwości dochodzenia świadczeń alimentacyjnych przez jednego z rodziców. Nie stanowi ona sposobu na uniknięcie alimentów. Jest to jednak sytuacja, w której wysokość alimentów może być niższa, niż w przypadku, kiedy opiekę nad dzieckiem sprawowałby tylko jeden z rodziców.
Z istoty opieki naprzemiennej wynika, iż udział rodziców w sprawowaniu osobistej opieki nad dzieckiem jest równy. Nie oznacza to automatycznie, że wygasa obowiązek alimentacyjny rodziców na dziecko. Nadal rodzice zobowiązani są do łożenia na dziecko. Obowiązek ten w orzeczeniu sądowym może sprowadzać się do zapisu, iż sąd zobowiązuje każdego z rodziców do partycypowania w kosztach utrzymania dziecka, w domyśle w sposób równy.
Jakie alimenty przy opiece wspólnej
W przypadku opieki naprzemiennej można spodziewać się jednego z dwóch rodzajów rozstrzygnięć: sąd może w ogóle znieść obowiązek płacenia alimentów lub może zobowiązać jednego z rodziców do płacenia alimentów na dziecko. Wszystko zależy od okoliczności konkretnej sprawy, na przykład od różnicy w zarobkach rodziców i ich stopy życiowej.
Sąd może znieść obowiązek alimentacyjny w związku z opieką naprzemienną, jeśli uzna, że rodzice żyją na bardzo podobnym poziomie i w równym stopniu będą zajmować się dzieckiem i łożyć na jego utrzymanie. Z reguły alimenty przy opiece naprzemiennej należne od rodziców na rzecz dziecka zostaną zniesione. Takie rozwiązanie najczęściej będzie miało miejsce w przypadku zawarcia porozumienia rodzicielskiego, w którym rodzice nie będą nawet precyzować wysokości alimentów, a jedynie wskażą, że każdy z nich ponosi koszty utrzymania małoletniego dziecka po połowie.
Czy przy opiece naprzemiennej są alimenty – analiza przypadków
Jeśli między dochodami lub majątkami rodziców istnieją znaczne dysproporcje, sąd może podtrzymać obowiązek alimentacyjny od zamożniejszego z nich lub na nowo uregulować kwestię alimentów, tak aby zamożniejszy rodzic „dopłacał” w alimentach ponad ekwiwalent swojej pracy w ramach opieki naprzemiennej. Sytuacje takie mają miejsce, kiedy przykładowo między rodzicami istnieje znaczna dysproporcja zarobków, bądź też wyłącznie jeden z rodziców pokrywa wydatki o charakterze niepowtarzalnym w danym miesiącu, jak np. czesne za szkołę czy przedszkole, wydatki na leczenie, rehabilitację.
W sytuacji braku porozumienia rodzicielskiego sąd zdecyduje o ustaleniu alimentów uiszczanych przez jednego rodzica do rąk drugiego, nawet jeśli ustanowiona została opieka naprzemienna. Podobnie w sytuacji dysproporcji w zarobkach rodziców celem utrzymania równego poziomu życia małoletniego dziecka sąd może zasądzić od jednego rodzica, który jest lepiej sytuowany, wyższe alimenty niż od drugiego.
Praktyczne przykłady z orzecznictwa
W praktyce sądowej można wyróżnić różne scenariusze. Jeśli oboje rodzice mają podobne zarobki i mieszkają w jednej miejscowości, sąd może nie zasądzić alimentów, uznając, że każdy rodzic ponosi koszty związane z utrzymaniem dziecka we własnym zakresie. Natomiast w przypadku znacznych różnic w dochodach – np. gdy jeden z rodziców zarabia minimalną pensję, a drugi ma znacznie wyższe dochody – sąd może zasądzić alimenty do rąk rodzica o niższych dochodach.
Sąd bierze pod uwagę również potencjalne możliwości zarobkowe rodziców. Oznacza to, że rodzic o wysokich dochodach może zostać zobowiązany do partycypowania w większych kosztach utrzymania dziecka, nawet jeśli opieka jest podzielona równo. Jeśli jeden z rodziców celowo unika pracy lub obniża swoje dochody, sąd może uznać jego możliwości zarobkowe jako podstawę do ustalenia alimentów.
Naprzemienna opieka nad dzieckiem a alimenty – aspekty proceduralne
Rozstrzygając o wysokości alimentów, sąd zawsze bierze pod uwagę dobro dziecka, potrzeby małoletniego oraz możliwości zarobkowe i majątkowe rodziców. Zgodnie z art. 135 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego.
Istotne jest, że zarobkowe i majątkowe możliwości zobowiązanego nie należy interpretować jako jego aktualne zarobki. Sąd Okręgowy w Olsztynie w wyroku z dnia 6 kwietnia 2016 r. orzekł, że przepis art. 135 k.r.o. nie pozwala na wyznaczenie zakresu obowiązku alimentacyjnego wyłącznie na podstawie kwoty aktualnie osiąganych zarobków, lecz nakazuje czynić to uwzględniając możliwości zarobkowe dłużnika, a więc kwoty jaką zarabiałby, gdyby owe możliwości wykorzystywał w pełni.
Porozumienie rodzicielskie jako podstawa
Rodzice powinni spisać porozumienie, na mocy którego ustalają zakres i sposób wykonywania opieki naprzemiennej4. Jeżeli rodzice wypracowują porozumienie rodzicielskie, to obejmuje ono także kwestie alimentacyjne. Zazwyczaj porozumienie rodzicielskie zakłada współdziałanie rodziców w utrzymywaniu dzieci, w tym znaczeniu, że każdy z rodziców ponosi samodzielnie koszty utrzymania i wychowania dzieci.
Możliwe jest co prawda ustalenie, że pomimo opieki naprzemiennej jeden z rodziców będzie płacił alimenty, jednakże takie rozwiązanie należy do rzadkości. Zwykle brak osiągnięcia porozumienia co do alimentów niweczy też ustalenia stron w zakresie opieki naprzemiennej. Jeżeli więc strony nie ustalą zasad opieki naprzemiennej, to sąd zobowiązany będzie do ustalenia alimentów.
Świadczenie wychowawcze 800+ przy opiece naprzemiennej
W przypadku gdy dziecko, zgodnie z orzeczeniem sądu, jest pod opieką naprzemienną obydwojga rodziców rozwiedzionych, żyjących w separacji lub żyjących w rozłączeniu sprawowaną w porównywalnych i powtarzających się okresach, kwotę świadczenia wychowawczego ustala się każdemu z rodziców w wysokości połowy kwoty przysługującego za dany miesiąc świadczenia wychowawczego1.
Zgodnie z art. 5 ust. 2A ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci, gdy dziecko jest pod opieką naprzemienną obydwojga rodziców w porównywalnych i powtarzających się okresach, kwotę świadczenia wychowawczego ustala się każdemu z rodziców w wysokości połowy kwoty przysługującego za dany miesiąc świadczenia wychowawczego. W przypadku ustalenia przez sąd opieki naprzemiennej, co do zasady każdy z rodziców może wystąpić do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z wnioskiem o wypłatę świadczenia „800+”, przy czym świadczenie ulega podzieleniu i jest wypłacane po połowie każdemu z rodziców.
Zmiany w przepisach i perspektywy rozwoju
Ministerstwo Sprawiedliwości planuje doprecyzowanie treści art. 58 i 107 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego poprzez wskazanie, że sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom5. Na problem braku definicji opieki naprzemiennej zwracał uwagę m.in. Rzecznik Praw Obywatelskich, podkreślając, że jedyną ustawą, która posługuje się tym zwrotem (choć bez jego zdefiniowania) jest ustawa o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci5.
W ocenie rzecznika zasadne jest zdefiniowanie „pieczy naprzemiennej” i zawarcie tej definicji w podstawowym akcie prawnym, regulującym stosunki rodzinne, czyli w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym5. Obecnie sądy rodzinne, opierając się przede wszystkim na aktualnych przepisach i terminologii zawartej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, nie używają powszechnie zwrotu opieka/piecza naprzemienna w swoich orzeczeniach5.
Podsumowanie
Opieka naprzemienna staje się coraz częściej spotykanym modelem sprawowania pieczy nad dziećmi po rozwodzie rodziców. Forma opieki naprzemiennej jest możliwa, gdy oboje rodzice dojdą do porozumienia w tym przedmiocie, choć brak zgody drugiego rodzica na opiekę naprzemienną nie wyklucza możliwości ustanowienia jej przez sąd. Orzeczenie o pieczy naprzemiennej nie powoduje wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego byłych małżonków względem dziecka.
W przypadku opieki naprzemiennej, sądy niekiedy odstępują od orzekania o alimentach, chyba że pomiędzy rodzicami występują dysproporcje w możliwościach zarobkowych oraz stanie majątkowym. W razie zmian dotyczących sytuacji rodzinnej istnieje możliwość zmiany modelu wykonywania pieczy nad dzieckiem. Kluczowe pozostaje zawsze dobro dziecka jako nadrzędna zasada przy podejmowaniu wszelkich decyzji dotyczących opieki i alimentów.
[1]: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20160000195/U/D20160195Lj.pdf
[2]: https://lexlege.pl/krio/art-58/
[3]: https://pl.wikipedia.org/wiki/Alimenty
[4]: https://serwisy.gazetaprawna.pl/orzeczenia/artykuly/9354300,opieka-naprzemienna-nad-dzieckiem-jakie-sa-jej-zasady-oraz-dobre-i-zl.html
[5]: https://www.infor.pl/prawo/dziecko-i-prawo/wladza-rodzicielska/5554520,Opieka-piecza-naprzemienna-definicja-przepisy-zmiany.html
[6]: https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/kodeks-rodzinny-i-opiekunczy-16785962/art-58
[7]: https://arslege.pl/wykonywanie-wladzy-rodzicielskiej-przez-rodzicow-zyjacych-w-rozlaczeniu/k2/a537/
